اينجانب به سال 1303شمسى در حومه شهر سراب از شهرهاى آذربايجان شرقى واقع در 130 كيلومترى تبريز در ميان خانوادهاى بسيار متديّن به باورهاى دينى و پاىبند به احكام الهى ديده به جهان گشود. پدرم مردى متديّن، خيّر و خوش نام و مادرم نيز از زنان پرهيزگار و آگاه بودند.
از پنج يا شش سالگى نزد عالم محلّ - كه از منسوبين بود - مشغول تحصيل شدم و به سبب داشتن علاقه شديد و مشوّقانى دلسوز، توانستم در مدتى كوتاه، سواد خواندن و نوشتن و قرآن مجيد را فرا گيرم.
براى ادامه تحصيلات به شهر سراب - كه تقريباً در چهار كيلومترى زادگاهم واقع است - عزيمت كردم و در آنجا به فراگيرى كتابهاى متداول ادبى حوزه از قبيل: جامعالمقدّمات، سيوطى، شرح جامى، مغنى، مطوّل ومقدارى از منطق و اصول فقه پرداختم.
در هفده سالگى براى ادامه تحصيل به تبريز هجرت كردم و در آنجا به مدّت چهار سال از محضر عالمان وارسته و نامدارى چون: آية اللّه مهدى انگجى، آية اللّه ميرزا فتّاح شهيدى و آية اللّه ميرزا محمود دوزدوزانى- رضوان اللّه عليهم-، براى
|452|
فراگيرى كتابهاى شرح لمعه، رسائل و كفايه استفاده كردم.
زمانى كه در تبريز به تحصيل علوم اشتغال داشتم، درسهايى كه پيشتر خوانده بودم، براى طلّاب ديگر تدريس مىنمودم.
در سال 1321شمسى پس از اتمام دوره سطح در حوزه علميّه تبريز براى ادامه تحصيل و بهرهگيرى از محضر عالمان و دانشمندان بزرگوار، عازم شهر مقدّس قم شدم. پس از ورود به شهر مقدّس قم، بدون از دست دادن كمترين فرصت، از محضر حضرات آيات: سيّد صدر الدّين صدر، سيّد محمد تقى خوانسارى، فيض و سيّد محمد حجّت-رضوان اللّه عليهم- كسب فيض كردم.
همچنين در درس فقه و اصول حضرت آية اللّه حجّت كه در آن زمان از جايگاه ويژهاى برخوردار بود، شركت مىكردم.
در كنار درسهاى مراجع بزرگوار ياد شده، در درسهاى علوم عقلى حضرت امام خمينى(ره) حضورى مداوم داشتم به گونهاى كه تا آخرين سالهايى كه حضرت امام(ره) به تدريس فلسفه اشتغال داشتند، جزو ملازمان دروس حضرتشان بودم.
پس از گذشت مدتى از مهاجرتم به قم، در درسهاى حضرت آية اللّه العظمى بروجردى(ره) شركت كردم كه اين فيض تا زمان سفرم به نجف اشرف ادامه داشت.
از جمله اساتيدم در علوم معقول حضرات آيات: ميرزا مهدى مازندرانى، شيخ ابوالقاسم اصفهانى، ميرزا مهدى آشتيانى و علّامه طباطبائى بودند. براى فراگيرى قسمت الهيّات شرح منظومه از حضور علّامه طباطبائى به صورت خصوصى استفاده كردم.
براى مدتى به مشهد مقدّس سفر كردم و از محضر عالمان بزرگوار آن سامان مانند: حضرت آية اللّه العظمى سيّد يونس اردبيلى(ره) و آية اللّه ميرزا مهدى اصفهانى
|453|
بهرهمند شدم. رياضيات و هيئت را از آيات عظام: شيخ محمدرضا كلباسى و شيخ سيف اللّه عيسى فرا گرفتم.
در سال 1334شمسى در سايه عنايات خداوند متعال و توجّهات حضرت ولى عصر-ارواحنا فداه- مقدّمات سفرم به نجف اشرف فراهم آمد. پس از ورود به نجفاشرف به تدريس فقه، اصول، فلسفه، كلام، هيئت، رياضى و ديگر علوم پرداختم.
در كنار اشتغال به تدريس، از حضور در درسهاى علماى مبرّز آن روز نجف اشرف غفلت نورزيدم و در درسهاى فقه حضرات آيات: ميرزا عبدالهادى شيرازى، سيّد محسن حكيم، سيّد محمود شاهرودى، شيخ حسين حلّى و نيز در درس فقه و اصول سيّد ابوالقاسم خوئى شركت مىكردم.
پس از دوازده سال اقامت درنجف اشرف و فعّاليّت مداوم علمى وتدريس علوم گوناگون، سرانجام به سال 1346شمسى به منظور سپرى كردن تعطيلات تابستان عازم ايران شدم و قصد داشتم بار ديگر به نجف اشرف بازگردم، ولى به دليل بروز برخى مشكلات و موانع به ويژه مسائل مرزى و سياسى بين رژيمهاى وقت ايران و عراق از مراجعت به نجف اشرف منصرف شدم و درپى آن، عازم شهر مقدّس قم شدم و در اين شهر سكونت گزيدم.
پس از ورود به شهر مقدّس قم به تدريس فقه و اصول پرداختم كه با استقبال جمعى از طلّاب درس خوان و فاضل روبهرو شد و در كنار درسهاى مزبور براى گروهى از طلّاب و فضلاى علاقهمند به طور خصوصى درسهاى فلسفه مىگفتم.
در كنار تدريس و تأليف، فعّاليّتهاى زيادى در صحنههاى اجتماعى و سياسى داشتم كه مهمترين آنها تأسيس «كتابخانه المهدى» در شهرستان سراب بود كه موجب شد گروهى از جوانانِ فعّال متشكّل شوند و فعّاليّتهاى علمى و سياسى گستردهاى را عليه رژيم فاسد پهلوى آغاز كنند. همچنين تأسيس صندوقهاى قرض الحسنه المهدى (عج) و مستمندان در شهر مزبور - كه منشأ آثار مثبت و پربارى در آن زمان بود - از جمله اين فعّاليّتها مىباشند.
در مبارزه با رژيم خود كامه پهلوى، فعّاليّتهاى چشمگير و روشنگرانهاى در آذربايجان و قم انجام دادم و بارها تحت تعقيب ساواك قرار گرفتم و از سوى آنان اذيّت و آزار فراوان ديدم كه پروندههاى باقىمانده در ساواك گوياى اين مطلب است. زمانى كه در جامعه مدرّسين حوزه علميّه قم مشغول فعّاليّت شدم، جزو اعضاى فعّال آن جامعه به حساب مىآمدم و در حركتهاى دسته جمعى آن جمع حضورى فعّال داشتم تا اينكه - بحمداللّه - انقلاب اسلامى به رهبرى حضرتآية اللّه العظمى امام خمينى (ره) به پيروزى رسيد. در دوران پيروزى وپس از آن، مسئوليّتهاى حسّاس از سوى حضرت امام (ره) به عهده اينجانب گذاشته شد؛ از جمله اينكه، به نمايندگى از سوى حضرت امام(ره) براى رسيدگى به مشكلات زنجان به آن استان رفتم و بررسىهاى لازم را بهعمل آوردم. همچنين به امر حضرت امام(ره) براى رسيدگى به معضلات و مشكلات آذربايجان و بررسى اوضاع واحوال منطقه، سفرى به آنجا داشتم كه الحمداللّه مشكلات و اختلافات موجود را حلّ و فصل كردم. از فعّاليّتهاى اساسىام حضور مستمر در دفتر استفتائات حضرت امام (ره) بود كه تا پيش از هجرتم به آذربايجان در آن دفتر فعّاليّت داشتم.
در سال 1360شمسى زمانى كه حضرت آيةاللّه مدنى نماينده حضرت امام در آذربايجان شرقى و امام جمعه تبريز به دست منافقان كوردل به فيض شهادت نايل آمد و اوضاع آن روز آذربايجان بهويژه تبريز به دليل حسّاسيّت ويژهاى كه داشت ناهمگون شد، حضرت امام (ره) با فوريت هرچه تمام طى حكمى اينجانب را به نمايندگى خود در آذربايجان و امامت جمعه تبريز برگزيد. اينجانب على رغم ميل شخصىام كه هيچ علاقهاى به ترك تدريس و تحقيق در حوزه علميّه را نداشتم، به لحاظ اعتقاد و اخلاصى كه به استاد و مراد خود حضرت امام (ره) داشتم و نيز مسئوليّتى را كه در قبال انقلاب اسلامى و خونهاى پاك شهيدان احساس مىكردم، به فرمان امام براى انجام تكليف شرعى در سنگرى ديگر، عازم آذربايجان شدم. معضلات و مشكلات آن روز آذربايجان به ويژه تبريز بسيار گسترده و پيچيده بود. فعّاليّت مداوم گروههاى مخالف اسلام و نظام و پيدايش تفرقه در صفوف متحد مردم و بالاخره حسّاسيّتهاى ديگر، همه و همه خطير بودن اين مسئوليّت را اقتضا مىكرد.
اينجانب با اتكا به نيروى لايزال الهى و عنايات حضرت ولى عصر (عج) به حلّ و فصل امور و برطرف ساختن مشكلات موجود پرداختم و در كوتاهترين زمان ممكن باصبر و حوصله بر معضلات موجود در منطقه فايق آمدم. روحانيّت معزّز منطقه با وحدت ويگانگى و تفاهم كامل و با همكارىشان در سنگر دفاع از اسلام عزيز و نظام مقدّس اسلامى همانند بنيانى مرصوص متحد شدند.
دورانى كه در آذربايجان به سر مىبردم - به ويژه در سالهاى اوّل - از حسّاسترين دورانهاى تاريخ آذربايجان به شمار مىآيد.
حركتهاى افراد و گروههاى تنگ نظر، بى تقوا و فرصت طلب با خواسته هاى شخصى يا باندى متأثر از هواى نفس به يارى خداوند متعال هميشه دچار شكست و
|456|
عدم موفقيّت مىشد. تنها امرى كه موجب شد در تبريز بماندم و در اين راه متحمّل مصايب و شدايد فراوان شوم، چيزى جز عمل به تكليف شرعى نبود و ملاحظه تكليفى بود كه در قبال خونهاى پاك شهيدان احساس مىكردم.
در دوران دفاع مقدّس از هيچ كوششى دريغ نكردم. مردم مسلمان را به شركت همه جانبه در اين امر دينى ملّى بسيج مىكردم. جذب و هدايت كمكهاى مردمى به جبهه، حضور مداوم در سنگرها به ويژه در هنگام عمليّاتها و تبيين مواضعِ به حق نظام جمهورى اسلامى با سخنرانىهايم در نماز جمعه و... از ديگر فعّاليّتهاى اجتماعى و سياسى اينجانب مىباشند.
قابل توجّه است كه در كنار اين همه مشاغل، از رسيدگى به امور ومعضلات ستمديدگان و محرومان و يارى رساندن به آنان و نيز اداره حوزههاى علميّه آذربايجان با همكارى گروهى از علماى تبريز غافل نبودم.
در مدّت چهارده سالى كه در تبريز بودم هرگز از فعّاليّتهاى علمى و تحقيقى غفلت نورزيدم. تدريس ابواب مختلف فقه، اصول، فلسفه وكلام از فعّاليّتهاى جدّى و منظّم اينجانب به شمار مىآيد. در كنار اين قبيل اشتغالات نيز با حضور در سمينارهاى مختلف علمى، سياسى و اجتماعى كه در مراكز گوناگون نظير دانشگاهها و غيره تشكيل مىشد، فعّاليّت داشتم.
آنگونه كه پيشتر گذشت جدايى از قم و سكونت در تبريز، امرى بر خلاف ميل درونىام بود، و تنها عامل پذيرفتن اين مسئوليّت خطير، عمل به وظيفه شرعى بود و بس. و چه بسيار كه در پيش دوستان و خويشان آرزوى مراجعت به قم را بر زبان مىآوردم واز اينكه از آن شهر مقدّس دور شده بودم، اظهار تأسف و تألّم مىكردم.
همواره در فكر مراجعت به قم بودم. پس از رحلت حضرت امام(ره) به دليل مسائل
|457|
و رويدادهايى كه در ارتباط با رهبرى بعد از امام خمينى(ره) پيش آمد، خروج خود را از آذربايجان در بدو امر رهبرىِ مقام معظّم رهبرى آيةاللّه العظمى خامنهاى-مدّظلّه- هرگز به صلاح اسلام و انقلاب اسلامى نديدم. از اين رو، براى پيشگيرى از بروز حوادث و تحكيم موقعيّت وجايگاه ويژه رهبرى براى مدتى ديگر در تبريز ماندم و سرانجام زمانى كه به حول و قوّه الهى كارها در بستر مناسب خود قرار گرفت و مقدّمات مراجعتم به قم - كه هميشه مورد عشق و علاقهام بود - فراهم آمد، با دعوت برخى از اعاظم حوزه و موافقت مقام معظّم رهبرى در خرداد 1373 به شهر قم، عش آلمحمد(ص) وارد شدم و پس از سپرى كردن تابستان آن سال، شروع به تدريس فقه و اصول كردم.
1. الربافى تشريع الاسلامى (اين اثر، سه جلدى است كه تنها يك جلد آنها به چاپ رسيده است)؛ 2. مسجد مسجد شد (دو جلد شامل يك دوره تاريخ كامل آذربايجان)؛ 3. المحاكمات؛ 4. شرح كفاية الاصول؛ 5. يكدوره اصول؛ 6. حاشيه بر اسفار؛ 7. حاشيه بر شفا؛ 8. الامن العالم فى الاسلام اوالامر بالمعروف والنهى عن المنكر؛ 9. تفسير سوره فاتحه؛ 10. المنافقون فى القرآن و السنة والتاريخ؛ 11. الفرق بين الدّين والعلم و الفلسفه؛ 12. توضيح المسائل؛ 13. مقتل الامام الحسين(ع)؛ 14.الحاشيه على العروة الوثقى؛ 15. مناسك حج؛ 16. الصلاة؛ 17.الحدود و الديات؛ 18.رقبات موقوفه طبق وقفنامه.
ملكوتى - مسلم
