مرحله سوم: پس از وفات شيخ طوسى

كشيدن كتابخانه شيخ‏طوسى نمونه‏اى از عداوت و حقد سلجوقيان است.[1]

روشن است كه در چنين عصرى كه، سايه مرگ برهمه جا گسترده، جايى براى جولان
فكرى و ابداع باقى نمى‏ماند و همتّ اصلى حاملان علوم وحيانى اهل‏بيت(ع) تنها، حفظ و
صيانت آثار ايشان است.

2. ديگر عامل براى ركود فكرى در دوره سوم را، سيطره فكرى شيخ‏طوسى برعالمان
شيعه ذكر مى‏كنند.

چهره شاخص و بى‏نظير شيخ‏و عظمت علمى او، به‏عنوان پايه‏گذار حوزه علميه نجف و
منتقل كننده ميراث فكرى تشيّع از بغداد به‏نجف، برشاگردان و معاصران وى سايه افكنده
بود. اعتقاد عميق و حسن‏ظن به‏تلاش علمى شيخ‏در زمينه‏هاى گوناگون علوم اسلامى، وى
را به‏موجودى مقدس تبديل كرده بود. گويا به‏نقد كشيدن آرا و فتاواى او، اهانت به‏ساحت او
شمرده مى‏شد و كسى را ياراى اين كار نبود.[2]

دو عامل فوق، از مهم‏ترين عوامل ركود نيمه دوم قرن پنجم و قرن ششم، در انديشه و
مذهب فقهى شيعه شمرده شده است. موضوعات مرتبط با انديشه سياسى و مسأله ولايتِ
انتصابى فقيه هم به‏عنوان تنها نظريه براى حاكميّت سياسى عصر غيبت، تا آن زمان، از اين
حالت مستثنا نيست. با اين وجود، معدودى از فقيهان و متكلمان فرهيخته‏اى را مى‏يابيم كه
به‏خلق آثارى تقريباً نو دست زده و از خود به‏يادگار گذاشته‏اند.

در بحث زير، به‏طور فشرده، گزارشى از نظر اين بزرگان را مى‏بينيم:

ابن‏برّاج طرابلسى، يكى از فقيهان برجسته قرن پنجم، از شاگردان سيدمرتضى و
شيخ‏طوسى است. خليفه شيخ‏طوسى در شامات بوده و در طرابلس، بركرسى قضاوت تكيه
زده است. جواهر الفقه و المهذّب، دو اثر فقهى به‏يادگار مانده از اين فقيه بزرگ است.
مهذّب‏مبسوطترين كتاب استدلالى در فقه پس‏از مبسوط شيخ‏طوسى است. از آن جا كه

(1). موسوعة طبقات الفقهاء (المقدمه، القسم الثاني)، ص‏278 - 279.

(2). موسوعة طبقات الفقهاء (المقدمه، القسم الثاني)، ص‏300.